Άγιος Επιφάνιος Κύπρου: ο πρώτος (και μοναδικός;) εικονομάχος άγιος της Εκκλησίας;

     Ο άγιος Επιφάνιος Κύπρου ή Κωνσταντίας υπήρξε μία σημαντική μορφή της αρχαίας Εκκλησίας. Ήταν από Εβραίους χριστιανούς γονείς και ήταν πολύγλωσσος. Γνώριζε ελληνικά, εβραϊκά, λατινικά, συριακά και κοπτικά. Στον περισσότερο κόσμο είναι ίσως γνωστός από το σύγγραμμά του «Πανάριον» ή αλλιώς «Κατά Αιρέσεων», γραμμένο περί το 374-375 μ.Χ., ένα έργο που κάλλιστα θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε ως μια πρώιμη μορφή Ιστορίας Δογμάτων, μέσα στο οποίο αναφέρει και αναλύει τη θεολογία πολλών αιρέσεων από την αρχή της Εκκλησίας μέχρι και την εποχή του. Αιρέσεις όπως ο Γνωστικισμός, ο Αρειανισμός, ο Ωριγενισμός, οι Πνευματομάχοι και άλλοι.

       Ελάχιστοι όμως παραμένουν αυτοί που τολμούν καν και να αναφέρουν τα αποσπάσματα δύο έργων του αγίου Επιφάνιου, στα οποία ο άγιος καταπολεμά την χρήση και τη δημιουργία εικόνων εντός των κόλπων της Εκκλησίας, χαρακτηρίζοντάς τες ως ειδωλολατρία. Πρόκειται για τα έργα «Λόγος κατὰ τῶν ἐπιτηδευόντων ποιεῖν εἰδωλικῷ θεσμῷ εἰκόνας εἰς ἀφομοίωσιν τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν μαρτύρων, ἔτι δὲ καὶ ἀγγέλων καὶ προφητῶν» και «Ἐπιστολὴ πρὸς Θεοδόσιον τὸν βασιλέα». Και τα δύο έργα σώζονται αποσπασματικά, μας προσφέρουν όμως πλήρη εικόνα για τις απόψεις του Επιφανίου για τη χρήση των εικόνων.

 

     Ο άγιος υποστηρίζει ότι κανείς από τους αποστόλους όπως ο Παύλος επιθυμούσε την προσκύνησή του από τους πιστούς, αντιθέτως οι πιστοί οφείλουν να προσκυνούν μόνο τον Θεό και σωτήρα Χριστό. 

«ἀλλ' οὐδὲ οἱ ἀπόστολοι ἠθέλησαν προσκυνεῖσθαι. καὶ γὰρ ὅτε εὐαγγελίζεσθαι ἀπεστάλησαν, ἑαυτοὺς προσκυνεῖσθαι οὐκ ἤθελον, ἀλλὰ τὸν αὐτοὺς ἀποστείλαντα Χριστόν. ὁ γὰρ ἐξουσίαν παρ' αὐτοῦ λαβὼν δεσμεύειν καὶ λύειν ἐπὶ γῆς καὶ οὐρανοῦ, ἔλεγε Κορνηλίῳ ὅτι “ὁμοιοπαθής εἰμι κατὰ σὲ ἄνθρωπος”, καὶ ἐδίδασκε μὴ ἑαυτὸν προσκυνεῖσθαι ἀλλὰ τὸν σωτῆρα Χριστόν».

     Ακόμη, ο άγιος υποστηρίζει την παλαιότερη παράδοση και ισχυρίζεται ότι κανείς από τους παλαιούς Πατέρες δεν τόλμησε να απεικονίσει τον Χριστό, πράγμα που ίσχυε μέχρι την εποχή του. Συνεπώς η απεικόνιση του Χριστού θεωρείται καινοτομία και ειδωλολατρία από τον άγιο Επιφάνιο.

 «τίς τῶν παλαιῶν πατέρων Χριστοῦ εἰκόνα ζωγραφήσας ἐν ἐκκλησίᾳ ἢ ἐν οἴκῳ ἰδίῳ κατέθετο ἢ ἐν βήλοις θυρῶν; τίς τῶν ἀρχαίων ἐπισκόπων Χριστὸν ἀτιμάσας ἐζωγράφησεν;»

     Οι πιστοί αυτοσχεδιάζουν και ψεύδονται, υποστηρίζει ο άγιος, και άλλοτε απεικονίζονται οι άγιοι ως γέροντες, άλλοτε ως νεανίσκοι:

«ἅμα δὲ καὶ ψεύδονται, ἐξ ἰδίας αὐτῶν ἐννοίας μορφὰς τῶν ἁγίων ἄλλως καὶ ἄλλως ἀνατυποῦντες, ποτὲ μὲν γέροντας ποτὲ δὲ νεωτέρους τοὺς αὐτοὺς»

    Ο Επιφάνιος, υποστηρίζει ακόμα στην «Επιστολή προς Θεοδόσιον» ότι επανειλημμένως προέτρεψε πολλούς επισκόπους και ιερείς να αποσύρουν τις εικόνες από την Εκκλησίας, αλλά δεν εισακούστηκε η πρότασή του. 

«ὅτι πολλάκις λαλήσας τοῖς συλλειτουργοῖς μου περιαιρεθῆναι τὰς εἰκόνας οὐκ ἐδέχθην παρ' αὐτῶν οὐδὲ πρὸς βραχὺ ἀκοῦσαι τῆς ἐμῆς φωνῆς ἠνέσχοντο»

       Παρατηρούμε συνεπώς ότι ήδη από τα τέλη του 4^ου αιώνα μ.Χ. υπήρχαν αντιδράσεις απέναντι στη χρήση εικόνων εντός της Εκκλησίας, είτε από ηγετικές μορφές όπως ο άγιος Επιφάνιος, είτε πιθανότατα και από πιστούς, οι οποίοι κατανοούσαν πολύ καλά ότι δεν είναι δυνατόν οι χριστιανοί να καταπολεμούν την ειδωλολατρία των αγαλμάτων των εθνικών, και ταυτόχρονα να δημιουργούν νέα «είδωλα» όπως είναι οι εικόνες. Αυτό πιθανώς να τους δημιουργούσε, εκτός από θεολογικό, και συνειδησιακό πρόβλημα.

      Δύο χρήσιμα συμπεράσματα επομένως μπορούν ξεκάθαρα να διατυπωθούν και να εξαχθούν. Πρώτον, ότι δεν είναι διόλου τυχαία η έριδα για τις εικόνες που ξέσπασε τον 8^ο αιώνα μ.Χ. Είναι πιθανό όμως αυτή η έριδα να υπόβοσκε για αιώνες εντός των ορίων της Εκκλησίας, με δύο κύριες ιστορικές τάσεις να συνυπάρχουν στην Εκκλησία, όσους τάσσονταν υπέρ και όσοι τάσσονταν κατά των εικόνων, και τελικά να έφθασε αυτή η αντιπαλότητα στην αποκορύφωσή της τον 8^ο αιώνα.

      Δεύτερον, παρατηρούμε ότι παρ΄όλη την εναντίωση του αγίου Επιφανίου στη χρήση των εικόνων, η Εκκλησία ποτέ δεν έπαψε να θεωρεί και να τιμά τον Επιφάνιο ως άγιο. Αυτό σημαίνει ότι η Εκκλησία ποτέ δεν κρίνει βιαστικά και με απολυτότητα κάποιον για τις θέσεις του και ότι υποδέχεται τον καθένα από εμάς στους κόλπους της με όσα λάθη κι αν έχουμε. Τυχόν σφάλματα δεν δηλώνουν κώλυμα αγιότητας.

Λόγος τοῦ ἁγίου Επιφανίου κατὰ τῶν ἐπιτηδευόντων ποιεῖν εἰδωλικῷ θεσμῷ εἰκόνας εἰς ἀφομοίωσιν τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν μαρτύρων ετι δὲ καὶ ἀγγέλων καὶ προφητῶν. 

http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/Epiphanius_PG%2041-43/Tractatus%20contra%20eos%20qui%20imagines%20faciunt.pdf  

Επιφανίου ἐπισκόπου Κύπρων Ἐπιστολὴ πρὸς Θεοδόσιον τὸν βασιλέα. 

http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/Epiphanius_PG%2041-43/Epistula%20ad%20Theodosium%20imperatorem.pdf