Η κρίση του παγανισμού στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

 

    Είναι γνωστό στην επιστήμη της Εκκλησιαστικής Ιστορίας ότι αυτοκράτορες όπως ο Δέκιος (249-251) και ο Ιόβιος Διοκλητιανός (284-305) προσπάθησαν να ανασυστήσουν τους κλασικούς θεσμούς της Ρώμης και να αναβιώσουν την αρχαία της αίγλη. Ένας από αυτούς τους θεσμούς ήταν η πίστη στους πατρώους θεούς. Έτσι διέταξαν όλοι οι χριστιανοί να αναγκαστούν να θυσιάσουν στα είδωλα. Αυτό θα αποτελούσε μία ένδειξη πολιτικής υποταγής στην Ρώμη και στον αυτοκράτορά της.

   Ένα μεγάλο ποσοστό χριστιανών αρνούνταν να θυσιάσει στα είδωλα και να προσφέρει θυμίαμα στο άγαλμα του Ρωμαίου Αυτοκράτορα οδηγούμενοι στη φυλάκιση και στο μαρτύριο. Ένα μεγάλο επίσης ποσοστό χριστιανών είτε θυσίαζε κάτω από την πίεση των ρωμαϊκών αρχών, είτε δημιουργούσε πλαστά πιστοποιητικά (λίβελλους), που επιβεβαίωναν ότι είχαν θυσιάσει στους θεούς και με αυτόν τον τρόπο  τους έβγαζαν από μία αμήχανη καταναγκαστική υποχρέωση.

 

     

    Ωστόσο το πρόβλημα με τον παγανισμό αυτής της εποχής και την πίστη στις αρχαίες θεότητες είχε πολύ πιο βαθιές ρίζες. Ήδη από την εποχή του Ιουστίνου του Μάρτυρα, από τα μέσα του 2^ου αιώνα μ.Χ., τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα δεν πιστεύουν στο ρωμαϊκό πάνθεο και έχουν τις ενστάσεις τους ως προς τη δύναμη των θεών. Πολλοί ναοί στην ύπαιθρο κείτονται ερημωμένοι και ερειπωμένοι. Η επιστολή του Πλίνιου του Νεότερου προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό καθώς και τα Αχαϊκά του Παυσανία μας επιβεβαιώνουν για αυτό. Η προσοχή των λογίων στρέφεται περισσότερο στην φιλοσοφία. Το ρεύμα του Νεοπλατωνισμού, με κύριο εκπρόσωπο τον Πλωτίνο, αρχίζει να δημιουργείται και να συστηματοποιεί και να αναδιαμορφώνει τις παλαιότερες δοξασίες του Πλάτωνα. Υπάρχουν πολλοί νέοι διδάσκαλοι, όπως ο Μαρκίων στη Ρώμη και ο Βασιλείδης στην Αλεξάνδρεια οι οποίοι διακατέχονται από γνωστικές τάσεις και έχουν πολλούς πιστούς ακόλουθους.

    Επίσης, οι μυστηριακές λατρείες κερδίζουν έδαφος. Λατρείες όπως αυτές του Μίθρα και της Ίσιδας με έντονο μυστικό και σωτηριακό περιεχόμενο. Παράλληλα παρατηρείται μία άνοδος των μονοθεϊστικών θρησκειών, ειδικότερα του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού. Ο Ευσέβιος για αυτήν την περίοδο αναφέρει ότι οι χριστιανοί πλέον δεν χωρούσαν στις εκκλησίες και οι εκκλησίες δεν έφταναν για όλους.

    Από τα τέλη του τρίτου αιώνα μ.Χ. ο Μανιχαϊσμός είναι επίσης μία ισχυρή θρησκευτική τάση, εισερχόμενη από την Περσία, που προσπαθούσε να εξηγήσει την ύπαρξη του κακού στον κόσμο. Στην Ρώμη σταδιακά εισάγονται πολλές θεότητες από την ανατολή λόγω των αυτοκρατόρων που κατάγονταν από την ανατολή. (κλασική περίπτωση ο αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος).

   Όλο αυτό το θρησκευτικό κλίμα του συγκρητισμού διαμορφώνει μία «αλλοίωση» και μία κρίση θα λέγαμε του κλασικού παγανισμού και της ρωμαϊκής ευσέβειας. Πλέον, η απλή λατρεία των θεών δεν δίνει τις απαιτούμενες απαντήσεις στα ερωτήματα των ανθρώπων. Ως εκ τούτου νέες θρησκευτικές και φιλοσοφικές ομάδες αναδύονται, με τον Νεοπλατωνισμό και τον Χριστιανισμό να κερδίζουν τους περισσότερους ανθρώπους που μεταστρέφονταν. Ο Νεοπλατωνισμός κυρίως τις ανώτερες τάξεις και ο Χριστιανισμός τις κατώτερες.